Aslen Adanalı olan, Adana Valisi Ziya Paşa tarafından keşfedilip Enderun’a gönderilen Adanalı Ziya, yirmi yıla yakın yaşadığı İstanbul’dan 1995’te Afyonkarahisar’a gönderilir. 1895-1932 yılları arasında 37 yıl Afyonkarahisar’da yaşayan, şiirleri ve sohbetleriyle kendini sevdirip toplumun her kesiminden dost edinen ve ruhunu teslim ettiği bu topraklarda metfun bulunan Adanalı Ziya; Muhammed Askeri, Edip Ali Bakı, M. Saadettin Aygen gibi Afyonkarahisar sevdalısı kalem ve kelam erbabı ediplerimizden biridir.
Bundan 89 yıl önce bu günlerde hastalanan Ziya Afyon merkezdeki Memleket Hastanesi’nin dâhiliye koğuşuna yatırılır. Hastahane, üç katlı, yüksek bir binadır. Ziyâ, üçüncü katta tek yataklı bir odada yatmaktadır. Yakın dostlarının Enver Ergun’un “Vicdani” takma adıyla yazdığı hatıralarında anlatılanlara göre Ziya’ya bakan hasta bakıcı Bayram Ağa’nın anlattıkları düşündürücüdür: “Ben bu adamın eski halini bilirim. Dolap önündeki kayaların üzerinde her gün sarhoş, bağırır çağırır dururdu. Onun bu haline bakar da acaba bu adam nasıl ölür ki diye merak ederdim... Pek kolay öldü. Dün ikindi zamanı odasından çıktı. Salondaki pencerelerden Dolap önüne uzun müddet baktı. Sonra merdiven başına geldi. Oradaki pencereden Taşlıdere’yi uzun uzun seyretti. Bana, gel ayağımı bir pansuman yap diyerek odasına girdi. Yatağın üzerine oturdu. Ben ayak parmağını pansuman ederken yan tarafına yatıverdi. İşte bu kadar, hiç can acısı çekmedi”
Büyük taarruzun başladığı 26 Ağustos 1922 tarihinden tam on yıl sonra 26 Ağustos 1932 Cuma günü saat 17: 00'de Afyon Memleket Hastanesi’nde vefat eden Ziyâ’nın naaşı, 27 Ağustos 1932’de dostları ve Afyonkarahisar halkı tarafından hastaneden alınarak Paşa Camisi’ne getirilir ve öğle namazına müteakiben kılınan cenaze namazından sonra Hisarardı’ndaki Tayyare Şehitliği’ne defnedilir. Asrî Mezarlık yapıldıktan sonra Adanalı Ziya’nın kemikleri eski mezarından alınarak bir torba içinde yeni kabristandaki mezarına taşınır. Ziya’nın yakın dostlarında Ahmed Vehbi Çizmeciler (v. 19 Aralık 1936)in ve Ali Türk Keskin(v. 24 Ekim 1986)in de metfun bulunduğu “Şairler Mezarı” (pafta 4, parsel 6) olarak anılan kabrin yerini net olarak belirledik ve hayırsever bir iş adamı tarafından -istediğimiz gibi olmasa da- kabrin yapılmasına vesile olduk.
Elimizde bir divanı, bir divançesi veya içinde şiirleri yazılı bir defteri bulunmadığı için hakkında bilimsel çalışma yapmaya cesaret edilemeyen ve Türk edebiyatı tarihinde hakkıyla tanınmayan Adanalı Ziya, uluslar arası bilimsel toplantılarda sunduğumuz bildiriler, uluslar arası hakemli dergilerde ve bildiri kitaplarında yayımlanan makaleler, ansiklopedilere yazılan maddeler, kitaplarda yer alan bölümler ve hakkında hazırladığımız müstakil kitap sayesinde ilim âleminde tanınmaya başlamış ve inşallah Edebiyat tarihimizde kısa zamanda hak ettiği yeri alacaktır. Bu gelişme, Afyonkarahisar edebiyatı tarihinin Türk Edebiyatı tarihi içindeki yeri açısından da büyük bir kazanım olacaktır. Söz konusu bilimsel çalışmalar şunlardır:
“Ziya-Adanalı”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007, C. 8, s. 736.
“XIX. Yüzyıl “Tarz-ı Kadim” Şâiri Adanalı Ziyâ ve Hicivleri”, Innovation and Global Issues in Social Sciences Congress Publications, Abril 27-29, 2017, Antalya/Patara (Bildiri/Sözlü Sunum).
“XIX. Yüzyıl “Tarz-ı Kadim” Şâiri Adanalı Ziyâ ve Hicivleri”, Innovation and Global Issues in Social Sciences Congress Publications, Abril 27-29, 2017, Patara Congress Book, 1185- 1211.
“Adanalı Ziya’nın Mensur Yazılarından “Bir Yolcunun Gördükleri ve Düşündürdükleri”, 4. Uluslararası Filoloji Sempozyumu 2018, Antalya/Alanya (Bildiri/Sözlü Sunum).
“Adanalı Ziyâ’nın Hayatında ve Şiirlerinde Meyhane”, Meyhane Kitabı, Editör: Emine Gürsoy Naskali, Basım sayısı: 1, Kitapevi, İstanbul, 2019, s. 203-260.
“Adanalı Ziyâ’nın Kıt’aları”, Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan, Editör: H. İbrahim Delice, Mehtap Erdoğan Taş, Hakan Yekbaş, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Basım sayısı: 1, Sivas, 2019, s. 273-296.
“Adanalı Ziyâ’nın Tevhîd ve Münâcât Manzûmeleri”, ASOS JOURNAL -The Journal of Academic Social Science-Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 94, Temmuz 2019, s. 91-122.
“Adanalı Ziyâ’yı Anlamak”, VIII. Uluslararası Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu, Afyonkarahisar, Ekim 2019, (Bildiri/Sözlü Sunum).
“Adanalı Ziyâ’yı Anlamak”, VIII. Uluslararası Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları, Afyonkarahisar, Ekim 2019, s. 199-214.
Mutavassıt Şair Adanalı Ziyâ-Hayatı, Edebi Kişiliği, Şiirlerinin Transkripli Metni ve İncelenmesi, Proje No: 17. Kariyer 133, Afyon Kocatepe Üniversitesi BAP Koordinasyon Birimi, 2017-2019 (Proje).
"Adanalı Ziyâ'nın Mensur Yazılarından "Bir Yolcunun Gördükleri" ve Düşündürdükleri", ASOS JOURNAL The Journal of Academic Social Science-Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 101, Şubat 2020, s. 15-43.
"Adanalı Ziyâ'nın Muhammesleri”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi-Journal of Academic Language and Literature- Cilt/Volume: 4, Sayı/Issue: 4, Aralık/December 2020, s. 2-29.
Ziya Paşa’nın Keşfettiği XIX. Yüzyıl Heccav ve Filozof Şâiri Adanalı Ziya-Hayatı, Edebi Kişiliği- ve Şiirleri (Tenkitli Metin), Kurgan Edebiyat, Ankara, 2020 (Uluslararası kitap).
Kırk yılı aşkın hocalık hayatımda eserleriyle tanıdığım, bazıları üzerine çalışma yaptığım şairlerimiz arasında, hem tarz-ı kadim hem halk edebiyatı tarzında yazan, aşk, sosyal, kültürel ve toplumsal konuları akıl ve felsefe boyutuyla ele alan, halkla iç içe yaşayan ve onları şiirlerinde yaşatan Ziya’ya benzerini görmedim diyebilirim.
Vefatının 89. sene-i devriyesinde vatanperver, inançlı, akılcı, heccav ve filozof Adanalı Ziya dedemizi rahmetle anıyor; mekânının cennet olmasını yüce Rabb’imden niyaz ediyorum.